Een van de onderwerpen in mijn nieuwe boek – Criminele jeugd. De sensatieverhalen, de feiten en een paar adviezen – betreft herhaalde voorstellen om de ouders aan te pakken van jongeren die ernstig over de schreef gaan. Wat daarbij steeds opvalt, is dat het om een harde aanpak van de ouders in de meest kansarme wijken in Nederland gaat. De belangrijkste inspiratiebron voor dergelijke ideeën vormen de parenting orders in het Verenigd Koninkrijk. In het bewuste hoofdstuk over dit onderwerp wijs ik niet alleen op de ineffectiviteit en contraproductiviteit ervan, treffend samengevat in de titel van een artikel van een professional die jarenlang bij de uitvoering van deze maatregelen betrokken was: ‘The parents attend yet the kids still offend’. Ik wijs ook op de willekeur en de daarmee sterk toegenomen rechtsonzekerheid en -ongelijkheid die met de uitvoering van deze maatregelen aan de andere zijde van de Noordzee in de afgelopen decennia gepaard zijn gegaan en die tot verregaande sociale desintegratie hebben geleid.

Helaas zien we een vergelijkbare negatieve, repressieve ontwikkeling de laatste jaren ook in ons land, net als in Engeland precies in de meest kansarme wijken. De gemeente die daarbij uitdrukkelijk de kop neemt is Zaanstad. Onder de noemer van het vergroten van het toekomstperspectief van haar inwoners en vooral van de jeugd, wordt hier sinds 2022 een harde aanpak van ‘ondermijning’ gevolgd, waarbij niet alleen en ook naar eigen zeggen van de kant van de gemeente de grenzen van de wet worden opgezocht, maar waarbij die ook duidelijk en bij herhaling worden overschreden.

Terwijl uitdrukkelijk wordt beoogd om een bekende Turks-Nederlandse maffia-familie uit te schakelen, worden in feite talloze gezinnen die door deze maffiabazen worden misbruikt op hun beurt achtervolgd door de gemeente. Het gaat om een Zaanse familie die in de afgelopen 30 jaar een machtig schoonmaakimperium heeft ontwikkeld, waarbij met name Bulgaarse arbeidsmigranten worden uitgebuit en op diverse plekken in het land grove intimidatie wordt gebruikt om hun imperium verder uit te breiden. Hun onderneming heeft voor miljoenen belastinginkomsten verzwegen, weggesluisd naar Turkije en daar witgewassen en gaat daar volgens de gemeente nog steeds mee door.

Begin 2024 vertelde burgemeester Jan Hamming van Zaanstad aan de verslaggever van De Volkskrant dat hij vast van plan was om een einde te maken aan deze praktijken. Hamming, die regelmatig als woordvoerder van een twintigtal gemeentes met ernstige achterstandswijken optreedt, zweert bij een harde lokale aanpak. Hij heeft een voortrekkersrol binnen het Regionaal Informatie- en Expertise Centrum (RIEC), dat zich richt op de lokale aanpak van criminele ondermijning, niet zozeer langs strafrechtelijke weg als wel langs bestuursrechtelijke weg. Deze aanpak wordt gefinancierd uit het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid. 

Dat betekent ten eerste dat onder de nauwelijks afgebakende noemer van ‘ondermijning’ alle mogelijk gedrag kan worden gesignaleerd, gecontroleerd en gesanctioneerd. Minstens zo belangrijk is dat de nadruk is komen te liggen op het delen door overheidsinstanties van de meest uiteenlopende persoonsgegevens van de inwoners van probleemwijken. Begin 2022 besliste Hamming samen met de ambtelijke Zaanse top – zonder dat de verantwoordelijken voor de zogeheten integriteitscoördinatie bij de gemeente en de leden van de gemeenteraad daarover duidelijk inhoudelijk werden geïnformeerd – dat alle mogelijke lokale overheidsinstanties persoonsgegevens over inwoners in Zaandam Oost zouden mogen delen, waarna later eventueel zou worden uitgezocht of en in hoeverre dat wettelijk is toegestaan. 

Uit diverse berichten blijkt inmiddels dat bij deze aanpak geregeld grondrechten als het recht op respect voor privéleven en gelijke behandeling terzijde worden geschoven. Kritiek van inwoners, vanuit de eigen ambtenarij en vanuit de gemeenteraad wordt terzijde geschoven onder het motto: ‘Het bestuur heeft besloten dat we Zaandam Oost anders behandelen dan andere gebieden. Dat betekent dat we onconventionele middelen moeten gebruiken. Dat staat niet ter discussie.’ Burgemeester Hamming zei daarover: ‘Ik heb liever dat je een keer die grens over gaat en dat we onze neus stoten, dan dat we keurig binnen de lijntjes blijven.’ Hij was duidelijk over het doel dat hem voor ogen stond: ‘Die foute gasten uitroken en eruit kicken.’

Nadat Follow the Money hierover in juni dit jaar een kritisch rapport had gepubliceerd, verscheen onlangs een zeer kritisch artikel in NRC Handelsblad over het harde ondermijningsbeleid in de achterstandswijken Poelenburg en Eldersveld in Zaandam Oost. Deze wijken behoren tot de sociaal-economisch zwakste van het land. Er is armoede en drugsoverlast, er wonen veel mensen met een migratieachtergrond, de gezondheid staat op een zeer laag peil en tegelijkertijd is er een ernstig gebrek aan gezondheidszorg voor deze inwoners. Kinderen worden er in veel gevallen ernstig verwaarloosd en aan hun lot overgelaten, blijken vaak ondervoed, verschijnen regelmatig niet op school en kunnen de lessen alleen al vanwege gebrek aan taal- en rekenvaardigheid in veel gevallen niet of nauwelijks volgen

Terwijl Hamming het ‘uitroken en eruit kicken van die foute gasten’ enerzijds een ‘overzichtelijke opdracht’ noemt, zegt hij het tegelijkertijd als zijn belangrijkste opdracht te beschouwen ‘dat wordt voorkomen dat ook de nieuwe generaties ontwricht raken.’ Met deze harde, ongefundeerde, grensoverschrijdende aanpak lijkt hij echter eerder het tegendeel te bereiken. De inwoners zijn bang, durven zich niet uit te spreken, laat staan zich te verzetten tegen het regelmatig zomaar binnenvallen in huizen door een groepje ambtenaren op grond van vage, vaak dubieuze vermoedens. De kwetsbare kinderen worden allerminst geholpen en eerder versterkt in hun wantrouwen jegens de overheid. Onafhankelijk onderzoek betreffende de condities en de effecten van deze aanpak blijft volstrekt achterwege, terwijl het aannemelijk is dat de nieuwe generaties in beide wijken eerder verder geïsoleerd en ontwricht raken dan geïntegreerd in de Zaanse en Nederlandse samenleving.